طبقات أعلام الشیعة و هو نقباء البشر فی القرن الرابع عشر (کتاب)طبقات اعلام الشیعة و هو نقباء البشر فی القرن الرابع عشر اثر عربی شیخ آقابزرگ تهرانی است. ۱ - معرفی اجمالی«طبقات الاعلام» دایرة المعارفی در شرح رجال شیعه از قرن چهارم هجری تا قرن چهاردهم است که اثر حاضر (طبقات اعلام الشیعة و هو نقباء البشر فی القرن الرابع عشر)، با تحقیق سیدعبدالعزیز طباطبایی و محمد طباطبایی بهبهانی، فقط دربردارنده شرح حال علمای مربوط به قرن چهاردهم می‌باشد. انگیزه نویسنده از تالیف اثر، تهیه زندگی‌نامه و فهرستی از تالیفات و آثار قلمی شیعه، به قصد ارائه پاسخی تحلیلی و منطقی به اهانت‌های جرجی زیدان مسیحی و پیروان سنی او بوده است. نویسنده از سال ۱۳۲۹ق به گردش و جست‌وجو در کتابخانه‌ها اشتغال داشته و برای به دست آوردن احوال و آثار علما و ادبای شیعه در طی قرون گذشته، کوششی خستگی‌ناپذیر به خرج داده و دانشمندانی را که هریک در روزگار خویش، ستاره‌ای درخشان به شمار می‌آمدند زنده کرده و احوال ایشان را در دسترس همگان قرار داده است. [۱]
کریمی زنجانی اصل، محمد، تاریخ تشیع بر مدار طبقات اعلام الشیعة، ص۱۲۴.
۲ - ساختار کتابکتاب با دو مقدمه از عبدالعزیز طباطبایی و نویسنده آغاز و مطالب در پنج جلد تنظیم شده است. چون هدف نویسنده، گردآوری احوال دانشمندان مجتهد و صاحب‌نظر در قانون‌گذاری بوده است، به گردآوری شرح حال علمای سه قرن نخستین اسلام که با حضور یکی از معصومان (علیهم‌السّلام) حق اجتهاد نداشتند و به نام «رواة» شناخته می‌شوند، نپرداخته است. وی کتاب را به ذکر عالمان از سده چهارم به بعد اختصاص داده و این گنجینه بزرگ را به یازده بخش تقسیم کرده و هر یک را به قرنی از سده چهارم هجری تا چهاردهم اختصاص داده و هر قرن را به ترتیب حروف هجای آغاز نام آن بزرگان، مرتب ساخته و نامی ویژه به آن داده است. نام هر یک از این یازده بخش، در مقدمه جلد اول «الذریعة» و پشت جلد پنجم آن دیده می‌شود و هر یک از آن‌ها در یک یا چند مجلد است. [۲]
حق‌شناس، محمدعلی، الذریعة و طبقات دایرة المعارف بزرگ شیعه، ص. ۲۵
۳ - گزارش محتوادر مقدمه محقق، به اقدامات صورت گرفته در زمینه تحقیق کتاب [۳]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة و هو نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، ج۱، ص الف.
و در مقدمه نویسنده، به سال و انگیزه تالیف کتاب، اشاره شده است. [۴]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة و هو نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، ج۱، ص ه.
۴ - چاپ‌های کتابطبقات اعلام در سه مرحله چاپ شده است: مرحله اول: چون نویسنده اطلاعات خود را درباره قرن‌های اخیر کاملتر از قرن‌های کهن می‌دید، تصمیم گرفت برخلاف ترتیب تاریخ، کتاب را از عصر حاضر شروع نماید. از این روی او بخشی از سده‌های چهاردهم و سیزدهم را در حال حیات خویش در نجف اشرف به ترتیب زیر چاپ و منتشر کرد: سده چهاردهم: (که کتاب حاضر بوده و این مقاله، درصدد گزارش آن می‌باشد) بخش مربوط به قرن چهاردهم هجری از این کتاب که خود «نقباء البشر فی القرن الرابع عشر» نام دارد، از حرف الف تا آخر حرف عین را در بردارد و در آن ۲۲۲۸ تن از دانشمندان معاصر معرفی شده‌اند. [۵]
حق‌شناس، محمدعلی، الذریعة و طبقات دایرة المعارف بزرگ شیعه، ص۲۵.
جلد پنجم که بعدا اضافه شده تا حرف یاء را دربردارد. آقای سیدمحمدحسن طالقانی نجفی، از شاگردان مؤلف، در پاکنویسی و تصحیح این مجلدات سهمی بسزا داشته است. سده سیزدهم: این بخش دانشمندان قرن سیزدهم هجری را دربرداشته و به نام «الکرام البررة فی القرن الثالث بعد العشرة» نامیده شده است. [۶]
حق‌شناس، محمدعلی، الذریعة و طبقات دایرة المعارف بزرگ شیعه، ص۲۵.
مرحله دوم و سوم نیز پس از وفات مؤلف، عرضه شده است. نویسنده علاوه بر شرح احوال بزرگان شیعی، از فضای حاکم بر زندگانی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شیعیان نیز سخن به میان آورده است و در واقع، به علت وجود همین پس زمینه است که طبقات را می‌توان در زمره معتبرترین تواریخ شیعی نیز به شمار آورد. [۷]
کریمی زنجانی اصل، محمد، تاریخ تشیع بر مدار طبقات اعلام الشیعة، ص۱۲۴.
۵ - شیوه‌های مؤلفنویسنده برای رعایت دقت و امانت در ثبت اطلاعات در کتاب حاضر، شیوه‌های مختلفی را به کار برده است که می‌توان آن‌ها را در معیارهای زیر، تقسیم‌بندی نمود: ۵.۱ - معیار اولمعیار مؤلف در ترجیح شیعه بودن صاحبان ترجمه: الف) استدلال به شعر: یکی از معیارهای نویسنده برای اثبات تشیع صاحبان ترجمه، تتبع و تحلیل اشعار آن‌هاست زیرا به نظر وی، شعر تا حد زیادی عقیده شاعر را نشان می‌دهد. [۸]
العوادی، امجد رسول محمد، روش‌شناسی طبقات اعلام الشیعة شیخ آقا بزرگ تهرانی، ص۲۰۲.
ب) استدلال به دعای «صلوات بر محمد و آل محمد». ج) استناد به کتاب‌های اهل تسنن. د) صاحب ترجمه در طریق روایتی فقهای شیعه باشد: در شمار ادله برای تشیع. ه) صاحب ترجمه کتابی درباره اهل بیت (علیهم‌السّلام) نوشته باشد. ۵.۲ - معیار دوممعیار نویسنده برای حل مشکل اشتراک اسماء: بسیاری از راویان، در اسم یا لقب یا کنیه، اشتراک دارند. این‌گونه اسماء، کنیه‌ها و لقب‌ها در اسانید روایات پیش می‌آید و تمییز میان آنان دشوار و در عین حال، ضروری می‌نماید تا راویان موثق از غیز آنان، شناخته شوند و امانت تاریخی، رعایت شود. شیخ آقابزرگ تهرانی نگاهی تحلیلی به اسماء مشترک دارد. گاهی از طبقه صاحب ترجمه استفاده می‌کند تا دوره زمانی او را معین سازد (گرچه به شکل تقریبی) تا او را به نشانه‌هایی برای استدلال دقیق برساند. لذا گاهی از طبقه صاحب ترجمه بهره می‌گیرد تا زمان صاحب ترجمه را معین کند و با استدلال دقیق او را از اسماء مشترک تمییز دهد. [۹]
العوادی، امجد رسول محمد، روش‌شناسی طبقات اعلام الشیعة شیخ آقا بزرگ تهرانی، ص۲۰۵.
۵.۳ - معیار سوم تا ششمشیوه بیان زمان و مکان ولادت. [۱۰]
العوادی، امجد رسول محمد، روش‌شناسی طبقات اعلام الشیعة شیخ آقا بزرگ تهرانی، ص۲۰۶.
بیان سال و محل وفات. [۱۱]
العوادی، امجد رسول محمد، روش‌شناسی طبقات اعلام الشیعة شیخ آقا بزرگ تهرانی، ص۲۰۷.
بیان شیوخ و شاگردان صاحب ترجمه. [۱۲]
العوادی، امجد رسول محمد، روش‌شناسی طبقات اعلام الشیعة شیخ آقا بزرگ تهرانی، ص۲۰۷.
هوامش: نویسنده در نگارش، به هوامش (حاشیه‌ها، تعلیقات و پانویس‌ها) اهمیت داده است. از جمله مطالبی که در هوامش صفحات طبقات می‌توان یافت، چنین است: الف) توضیح در مورد نام شخص یا لقب یا مکان یا رویدادی که در متن کتاب آمده است؛ به عنوان نمونه، می‌توان به‌هامش‌هایی که در ترجمه علی بن محمد کوفی و نیز محمدنقی ایلکانی در مورد ابوعبدالله طباطبایی و منطقه ایلکا آورده شده مراجعه کرد. [۱۳]
العوادی، امجد رسول محمد، روش‌شناسی طبقات اعلام الشیعة شیخ آقا بزرگ تهرانی، ص۲۰۷.
ب) برداشت غلطی را که ممکن است از متن برآید، در هامش تصحیح کرده است؛ مثلاً در ترجمه مجدالدین محمد بن حسین به کتابی از او تحت عنوان «زینة المجالس» اشاره کرده و سپس در هامش آورده است که این کتاب، غیر از کتاب «تسلیة المجالس و زینة المجالس» نوشته محمد بن ابی طالب حائری است و به اختلاف موضوع دو کتاب نیز اشاره نموده است. [۱۴]
العوادی، امجد رسول محمد، روش‌شناسی طبقات اعلام الشیعة شیخ آقا بزرگ تهرانی، ص۲۰۷.
ج) اشاره به محدودیت زبان‌های غیرعربی در مورد ثبت اسم کتاب‌ها؛ مثلاً در ترجمه سید ذاکر حسین اختر دهلوی، از کتاب او «سیرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) » یاد کرده و در هامش، اشاره نموده است که این کتاب، به زبان فارسی است که بر خلاف عربی، در آن تاء قصیره وجود ندارد. [۱۵]
العوادی، امجد رسول محمد، روش‌شناسی طبقات اعلام الشیعة شیخ آقا بزرگ تهرانی، ص۲۰۷.
۵.۴ - معیار هفتمبازنگریها: بازنگری‌های نویسنده، چندگونه است. از جمله: الف) گاهی ضمن ترجمه بزرگان نام‌آور، خواننده را به منابع دیگر ارجاع داده است تا از تکرار، بپرهیزد. [۱۶]
العوادی، امجد رسول محمد، روش‌شناسی طبقات اعلام الشیعة شیخ آقا بزرگ تهرانی، ص۲۰۷.
ب) برای حل تردیدهای مربوط به اسم صاحب ترجمه، سال ولادت، سال وفات، تردید در نسبت یک کتاب به او و مانند آن، سخن از بازنگری گفته است از جمله: در ترجمه علی‌رضا بن بدیع الزمان نوشته است: «شاید او فرزند بدیع الزمان هندی، از شاگردان شیخ بهاءالدین عاملی باشد. به شرح حال او رجوع شود». [۱۷]
العوادی، امجد رسول محمد، روش‌شناسی طبقات اعلام الشیعة شیخ آقا بزرگ تهرانی، ص۲۰۸.
در ترجمه دانشور دیگری که در مورد مذهب او به قطعیت نرسیده، نوشته است: «شاید او از عامه باشد، مانند مشایخ او، باید رجوع شود». [۱۸]
العوادی، امجد رسول محمد، روش‌شناسی طبقات اعلام الشیعة شیخ آقا بزرگ تهرانی، ص۲۰۸.
ج) نویسنده غالباً در ضمن ترجمه یک دانشور در طبقات، به کتاب دیگر خود «الذریعة» (ذیل نام کتاب‌ها او) ارجاع داده است؛ از جمله در ترجمه احمد بن محمد خیوقی، ترجمه علی بن سلیمان بن یحیی. [۱۹]
العوادی، امجد رسول محمد، روش‌شناسی طبقات اعلام الشیعة شیخ آقا بزرگ تهرانی، ص۲۰۸.
۵.۵ - معیار هشتم و نهمیادکرد نسب‌های برخی از صاحبان ترجمه: بنای نویسنده آن است که خواننده را تا حد امکان از منابع دیگر بی‌نیاز سازد؛ لذا اطلاعاتی در مورد نسب‌های بعضی از صاحبان ترجمه، به دست داده است که با کمال دقت و امانت، بر اساس آگاهی او از مشجرات و انساب است. [۲۰]
العوادی، امجد رسول محمد، روش‌شناسی طبقات اعلام الشیعة شیخ آقا بزرگ تهرانی، ص۲۰۸.
ارجاع نویسنده به آثار دیگر خود: نویسنده برای تاکید خود بر دقت و امانت، خواننده را به دیگر کتاب‌هایش ارجاع داده است تا تفصیل بیشتری در مورد صاحبان ترجمه بیابد از جمله: ارجاع به «الذریعة» برای شناخت آثار بعضی از صاحبان ترجمه. ارجاع به «مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال» برای شناخت مشایخ و طریق صاحب ترجمه. ارجاع به «الظلیلة فی انساب بعض البیوتات الجلیلة» برای شناخت نسب صاحب ترجمه. ارجاع به کتاب «هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی» برای تفصیل در مورد شرح حال بعضی از دانشوران. [۲۱]
العوادی، امجد رسول محمد، روش‌شناسی طبقات اعلام الشیعة شیخ آقا بزرگ تهرانی، ص۲۰۸.
۵.۶ - معیار دهم تا دوازدهمیادکرد مشجرات: نویسنده در پاره‌ای از مواضع طبقات مشجراتی آورده که از مشایخ صاحب ترجمه یا پیوندهای نزدیک به او یاد کرده است. برای توضیح یا دفع اشتباه‌ها و سوء تفاهم‌های خواننده، یا برای تاکید بر نظری که پس از دقت و امانت علمی در مورد صاحب ترجمه داده است. [۲۲]
العوادی، امجد رسول محمد، روش‌شناسی طبقات اعلام الشیعة شیخ آقا بزرگ تهرانی، ص۲۰۸.
اشاره به بانوان: نویسنده در طبقات، به بانوانی که در حیطه‌های علمی مشارکت کرده و آثاری پدید آورده‌اند اشاره کرده است. [۲۳]
العوادی، امجد رسول محمد، روش‌شناسی طبقات اعلام الشیعة شیخ آقا بزرگ تهرانی، ص۲۰۸.
م: برخورد با نسخه‌های خطی: نویسنده گاهی در ضمن ترجمه‌ها، از نسخه‌هایی خطی یاد کرده است. [۲۴]
العوادی، امجد رسول محمد، روش‌شناسی طبقات اعلام الشیعة شیخ آقا بزرگ تهرانی، ص۲۰۹.
۶ - وضعیت کتابفهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد آمده است. وضعیت پاورقی‌ها در متن مقاله در قسمت هوامش توضیح داده شد. ۷ - فهرست منابع۱. مقدمه و متن کتاب. ۲. حق‌شناس، محمدعلی «الذریعة و طبقات دایرة المعارف بزرگ شیعه»، پایگاه مجلات تخصصی نور، نشریه مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، پاییز و زمستان ۱۳۷۷، شماره ۳۵ و ۳۶، ص۷-۳۳. ۳. کریمی زنجانی اصل، محمد، «تاریخ تشیع بر مدار طبقات اعلام الشیعة»، پایگاه مجلات تخصصی نور، کتاب ماه کلیات، شهریور و مهر ۱۳۸۲، شماره ۶۹ و ۷۰ (ص ۱۲۴- ۱۲۹). ۴. العوادی، امجد رسول محمد، «روش‌شناسی طبقات اعلام الشیعة شیخ آقا بزرگ تهرانی»، ترجمه عبدالحسین طالعی، پایگاه مجلات تخصصی نور، نشریه کتاب شیعه، پاییز و زمستان ۱۳۹۰، شماره ۴، (ص ۲۰۲- ۲۱۱). ۸ - پانویس
۹ - منبعپایگاه ویکی نور برگرفته از مقاله «طبقات أعلام الشیعة و هو نقباء البشر فی القرن الرابع عشر (کتاب)»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۱/۱۷. |